بیست روز از آغاز مکانیسم ماشه توسط سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) گذشته است و تنها ۱۰ روز تا پایان مهلت ۳۰ روزه و بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد باقی مانده است.
بورس24 : بیست روز از آغاز مکانیسم ماشه توسط سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) گذشته است و تنها ۱۰ روز تا پایان مهلت ۳۰ روزه و بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد باقی مانده است.
این فرآیند پیچیده که در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت شکل گرفت، مسیرهای دیپلماتیک و فشارهای بین‌المللی را به نقطه‌ای حساس رسانده و اکنون با جنگ 12 روزه بین ایران و رژیم اسرائیل و حمله آمریکا به تاسیسات هسته ای ایران ابعاد جدیدی یافته است. این گزارش به بررسی ریشه‌ها، تحولات اخیر، پیامدها و سناریوهای پیش روی این بحران دیپلماتیک و هسته‌ای می‌پردازد.
روزشمار تحولات
۶ شهریور ۱۴۰۴ (۲۸ اوت ۲۰۲۵): آغاز رسمی فرآیند فعال سازی مکانیسم ماشه
این روز تاریخی، آغاز رسمی فرآیند فعال‌سازی مجدد تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران بود. تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا)، با استناد به بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام، رسماً اعلام کردند که ایران به تعهدات برجامی خود عمل نکرده و بدین ترتیب، مکانیسم ماشه را آغاز کردند. این اقدام، شمارش معکوس ۳۰ روزه را برای بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل آغاز کرد. مکانیسم ماشه، که به طور بالقوه می‌تواند منجر به بازگرداندن قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت، از جمله تحریم‌های تسلیحاتی و بانکی، شود، به عنوان یک ابزار دیپلماتیک و حقوقی در متن برجام گنجانده شده بود تا در صورت عدم پایبندی یکی از طرفین، امکان بازگشت وضعیت به قبل از اجرای برجام فراهم آید.دیپلمات های موثر در امضای برجام در آن زمان منکر وجود چنین بندی در توافقنامه شده بودند ، البته در محافل داخلی.
۷ تا ۱۰ شهریور: واکنش‌های اولیه ایران و رایزنی‌های بین‌المللی
بلافاصله پس از اعلام تروئیکای اروپایی، جمهوری اسلامی ایران به شدت این اقدام را محکوم کرد. مقامات ایرانی این گام را نقض روح و متن برجام خواندند و هشدار دادند که در صورت ادامه این روند، تعهدات هسته‌ای خود را در سطوح بالاتری کاهش خواهند داد. یکی از نکات مهم مطرح شده این بود که اساسا توافق برجام با خروج آمریکا از آن اجرایی نشده که حالا ایران بخواهد از محل یک توافق جاری نشده تنبیه شود.همزمان، ایران رایزنی‌های فشرده‌ای را با متحدان خود، به ویژه چین و روسیه، آغاز کرد تا جبهه‌ای واحد در برابر پیگیری مکانیسم ماشه توسط اروپا و ایالات متحده شکل گیرد. این رایزنی‌ها با هدف بسیج حمایت بین‌المللی و ایجاد فشار دیپلماتیک بر کشورهای اروپایی برای انصراف از این تصمیم صورت پذیرفت.
۱۱ شهریور: گزارش امواج‌مدیا و گمانه‌زنی درباره خروج از NPT
در این روز، وب‌سایت امواج‌مدیا در گزارشی مدعی احتمال خروج جمهوری اسلامی ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) به عنوان یک واکنش احتمالی و راهبردی به روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه شد. این گزارش، که بر اساس اطلاعات دریافتی از منابع ناشناس بود، ابعاد جدیدی به بحران اضافه کرد و نگرانی‌های بین‌المللی را درباره پیامدهای احتمالی این اقدام افزایش داد.
۱۴ شهریور: نشست غیررسمی شورای امنیت
شورای امنیت سازمان ملل متحد جلسه‌ای غیررسمی برای بررسی وضعیت ناشی از فعال‌سازی مکانیسم ماشه برگزار کرد. این نشست بدون صدور بیانیه نهایی پایان یافت، که نشان‌دهنده ادامه اختلاف نظر جدی میان اعضای شورای امنیت، به ویژه اعضای دائم (شامل چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا و ایالات متحده)، بود. در حالی که برخی کشورها از جمله روسیه و چین با فعال‌سازی مکانیسم ماشه مخالفت کردند، ایالات متحده و کشورهای اروپایی بر حقانیت این اقدام اصرار داشتند.
۱۵ شهریور: اعلام تاریخ پایان مهلت و واکنش بازارها
رسانه‌های اروپایی با استناد به اعلامیه تروئیکای اروپایی، تاریخ پایان مهلت ۳۰ روزه را پنجم مهر ماه اعلام کردند. این اعلام، به سرعت در بازارهای مالی بازتاب یافت. بازار ارز و طلا در ایران با واکنش افزایشی مواجه شد و انتظارات تورمی افزایش یافت. نگرانی از بازگشت تحریم‌ها و پیامدهای اقتصادی آن، موجب نوسانات شدید در قیمت‌ها شد.
۱۶ شهریور: آغاز مذاکرات در قاهره
در تلاشی برای یافتن راه‌حلی دیپلماتیک و جلوگیری از تشدید بحران، مذاکرات میان جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در شهر قاهره، پایتخت مصر، آغاز شد. هدف اصلی این مذاکرات، یافتن یک راه‌حل جایگزین و اطمینان از همکاری‌های آتی میان ایران و آژانس بود تا از فعال‌سازی کامل مکانیسم ماشه جلوگیری شود.
۱۷ شهریور: اعلام «توافق قاهره»
روز بعد، خبر انعقاد «توافق قاهره» اعلام شد. این توافق شامل همکاری‌های فنی محدود میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تعهد ایران به ارائه اطلاعات مشخص و محدود بود. با این حال، این توافق مشروط به توقف اقدامات خصمانه اروپا و انصراف از روند ماشه بود. جزئیات دقیق این توافق به طور کامل منتشر نشد، اما گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن بود که این توافق تلاش برای ایجاد فضایی برای مذاکرات سازنده‌تر بوده است.
۱۸ تا ۲۵ شهریور: بازتاب و تحلیل توافق قاهره و موضع اروپا
توافق قاهره در رسانه‌های داخلی و بین‌المللی با بازتاب و تحلیل گسترده‌ای روبرو شد. در حالی که برخی این توافق را گامی مثبت در جهت کاهش تنش تلقی می‌کردند، کشورهای اروپایی بر ادامه روند ماشه تاکید داشتند، مگر اینکه تغییرات ملموسی در برنامه هسته‌ای ایران مشاهده شود. اتحادیه اروپا اعلام کرد که توافق قاهره مانع پیگیری مکانیسم ماشه نخواهد شد و این فرآیند همچنان به قوت خود باقی است. این موضع‌گیری نشان داد که چالش‌های دیپلماتیک همچنان پابرجا هستند.
۲۶ شهریور (امروز): وضعیت فعلی و چشم‌انداز پیش رو
در روز جاری، گزارش‌های تازه‌ای از منابع رسانه‌ای منتشر شده که حاکی از ادامه بررسی احتمال خروج ایران از NPT است. این گزارش‌ها، که هنوز به طور رسمی تایید نشده‌اند، نشان‌دهنده پیچیدگی فزاینده وضعیت است. با باقی ماندن تنها ۱۰ روز تا پایان مهلت ۳۰ روزه مکانیسم ماشه، مذاکرات در سطوح مختلف، از جمله سیاسی و فنی، همچنان ادامه دارد. نتیجه این مذاکرات و تصمیمات نهایی ایران، تعیین‌کننده مسیر آینده روابط بین‌المللی ایران و سرنوشت برنامه هسته‌ای این کشور خواهد بود.
تحلیل حقوقی
فعال‌سازی مکانیسم ماشه، که از آن به عنوان "snap-back mechanism" نیز یاد می‌شود، بر مبنای بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و همچنین تأیید شده در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، ابزاری حقوقی برای بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل است. این مکانیسم به طور خاص برای مواقعی طراحی شده که یکی از طرفین توافق، از اجرای تعهدات خود سر باز زند. در چارچوب برجام، اگر شورای امنیت به دنبال ادامه تعلیق تحریم‌های سازمان ملل باشد، نیازمند صدور قطعنامه‌ای جدید است که این تعلیق را تمدید کند. در شرایط فعلی، با توجه به مخالفت‌های احتمالی ایالات متحده آمریکا و همچنین موضع اروپا در خصوص فعال‌سازی ماشه، بعید به نظر می‌رسد که قطعنامه‌ای برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها در شورای امنیت به تصویب برسد.
بند ۳۶ برجام به طور مشخص بیان می‌دارد: "چنانچه هر یک از اعضاء گروه ۱+۵ معتقد باشد که طرف مقابل تعهدات خود را نقض کرده است، می‌تواند موضوع را به صورت کتبی به کمیسیون مشترک گزارش دهد. طرفی که ادعا می‌کند طرف دیگر تعهداتش را نقض کرده است، می‌تواند، ضمن حفظ حقوق خود در خصوص بند ۳۷، اعلام کند که در نتیجه آن نقض، تعهدات خود را متوقف می‌کند."
بند ۳۷ برجام به فرآیند بازگشت تحریم‌ها اشاره دارد: "چنانچه هر یک از طرفین، تعهدات خود را بر اساس بند ۳۶ متوقف کند، می‌تواند موضوع را به صورت کتبی به رئیس شورای امنیت سازمان ملل اطلاع دهد. بدین ترتیب، خود به خود و بدون نیاز به اقدام دیگری، قطعنامه‌های قبلی شورا، شامل قطعنامه‌های ۱۳۳۳، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵، ۱۹۲۹ و ۲۲۳۱، احیا خواهند شد. در صورتی که طرفین توافق کنند که طرف اول (که تعهدات خود را متوقف کرده است) مجدداً به تعهدات برجامی خود بازگشته است، این فرایند متوقف خواهد شد."
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت نیز در واقع مکانیسم ماشه را مورد تایید قرار داده و تضمین کرده است که در صورت اعلام رسمی از سوی یک کشور عضو، قطعنامه‌های قبلی تحریم‌ها باز خواهند گشت.
با توجه به این چارچوب حقوقی، اگر سه کشور اروپایی رسماً اعلام کنند که ایران به تعهدات برجامی خود عمل نکرده و پس از اتمام مهلت ۳۰ روزه، هیچ قطعنامه‌ای در شورای امنیت برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها به رای گذاشته نشود یا در صورت رای‌گیری، با وتوی آمریکا و یا عدم حمایت کافی، تصویب نشود، تمامی تحریم‌های سازمان ملل که پیش از اجرای برجام اعمال شده بودند، خودکاراً احیا خواهند شد. این موضوع، یکی از نقاط ضعف کلیدی مکانیسم ماشه در برجام محسوب می‌شود که به کشورهایی که قصد فعال‌سازی آن را دارند، اهرم قدرتمندی می‌بخشد حال آن که ایران در این توافق ابزاری برای مقابله با کشورهایی که توافق را اجرا نکردند یا از آن خارج شدند ، ندارد.
پیامدهای اقتصادی محتمل پس از ۵ مهر (پایان مهلت ۳۰ روزه)
در صورت عدم دستیابی به توافق و بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل پس از پنجم مهر ماه، جمهوری اسلامی ایران با موجی از پیامدهای اقتصادی روبرو خواهد شد که می‌تواند وضعیت را برای اقتصاد کشور دشوارتر کند. برخی از مهمترین این پیامدها عبارتند از:
۱. بازگشت تحریم‌های بانکی و محدودیت دسترسی به سیستم سوئیفت:
* تحریم‌های بانکی: تمامی تحریم‌های بانکی که پیش از برجام علیه ایران اعمال شده بود، مجدداً فعال خواهند شد. این شامل ممنوعیت تراکنش‌های بانکی با بانک‌های ایرانی، محدودیت در دسترسی به دارایی‌های مسدود شده ایران در خارج از کشور، و همچنین ممنوعیت ارائه خدمات مالی و بانکی به ایران می‌شود. * محدودیت دسترسی به سوئیفت: با بازگشت تحریم‌ها، احتمال قطع دسترسی کامل سیستم ارتباطات مالی بین‌بانکی جهانی (سوئیفت) برای بانک‌های ایرانی وجود دارد. این موضوع، مبادلات مالی بین‌المللی ایران را به شدت مختل کرده و انجام هرگونه تراکنش ارزی را دشوار و هزینه‌بر می‌سازد. در حال حاضر، برخی بانک‌های ایرانی از دسترسی کامل به سوئیفت محروم هستند و این موضوع می‌تواند گسترش یابد.
۲. محدودیت‌های صادرات نفت و میعانات گازی:
* تحریم نفتی: با احیای تحریم‌های سازمان ملل، محدودیت‌های شدیدتری بر صادرات نفت، میعانات گازی و محصولات پتروشیمی ایران اعمال خواهد شد. این تحریم‌ها که در دوره قبل از برجام تاثیرات مخربی بر اقتصاد ایران داشت، می‌تواند درآمد ارزی کشور را کاهش دهد. * کاهش فروش نفت: شرکت‌ها و کشورهایی که پیش از این با ایران معامله نفتی داشتند، به دلیل نگرانی از نقض تحریم‌ها و جریمه‌های احتمالی، تمایلی به ادامه همکاری نشان نخواهند داد. این امر منجر به کاهش شدید حجم صادرات نفت ایران و درآمدهای حاصل از آن خواهد شد.
۳. کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش هزینه مبادلات تجاری:
* فرار سرمایه‌گذاری: بازگشت تحریم‌ها، فضای کسب‌وکار را برای سرمایه‌گذاران خارجی ناامن می‌کند. شرکت‌های بین‌المللی به دلیل ترس از نقض تحریم‌ها، از سرمایه‌گذاری مستقیم در ایران خودداری خواهند کرد. * افزایش هزینه مبادلات: مبادلات تجاری با ایران نیز پیچیده‌تر و پرهزینه‌تر خواهد شد. یافتن شرکای تجاری، تسهیل واردات و صادرات، و دسترسی به خدمات بیمه و حمل‌ونقل بین‌المللی با چالش‌های جدی روبرو خواهد شد.
۴. تاثیر روانی بر بازار ارز و طلا و ادامه فشار تورمی:
* نوسانات ارزی: خبر بازگشت تحریم‌ها، به طور سنتی باعث ایجاد جو روانی منفی در بازار ارز و سکه می‌شود. انتظار افزایش محدودیت‌ها و کاهش درآمدهای ارزی، تقاضا برای خرید ارز و طلا را افزایش داده و منجر به افزایش قیمت‌ها خواهد شد. * فشار تورمی: اختلال در واردات کالا، افزایش هزینه‌های تولید و حمل‌ونقل، و همچنین کاهش ارزش پول ملی، همگی به تشدید تورم در کشور دامن خواهند زد. این امر قدرت خرید مردم را کاهش داده و سفره خانوارها را کوچکتر خواهد کرد.
سناریوهای احتمالی پیش‌رو
با توجه به تحولات اخیر و پایان یافتن بخش قابل توجهی از مهلت ۳۰ روزه مکانیسم ماشه، چندین سناریو برای آینده قابل تصور است:
سناریوی مصالحه در دقیقه نود:
محتوا: در این سناریو، ایران و کشورهای اروپایی (یا جامعه بین‌المللی) در روزهای پایانی مهلت، به توافقی دست می‌یابند. این توافق می‌تواند شامل پذیرش بخشی از خواسته‌های اروپا از سوی ایران، مانند ارائه توضیحات بیشتر در مورد برخی فعالیت‌های هسته‌ای یا تعهد به همکاری‌های فنی خاص، و در مقابل، توقف روند ماشه توسط اروپا باشد.
مکانیسم: این مصالحه می‌تواند از طریق مذاکرات مستقیم، میانجی‌گری یک کشور ثالث، یا حتی ارائه تضمین‌های برجامی جدید صورت پذیرد. ممکن است توافق قاهره نیز به عنوان بستری برای این مصالحه نهایی تلقی شود.
پیامد: این سناریو مطلوب‌ترین نتیجه را برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها و حفظ نسبی وضعیت موجود به همراه خواهد داشت. با این حال، موفقیت آن به اراده سیاسی طرفین و میزان انعطاف‌پذیری آنها بستگی دارد.
ادامه روند و بازگشت کامل تحریم‌ها:
محتوا: اگر هیچ توافقی حاصل نشود و ایران نیز حاضر به پذیرش خواسته‌های اروپا نباشد، با پایان یافتن مهلت ۳۰ روزه، تمامی تحریم‌های سازمان ملل که پیش از برجام وجود داشتند، خودکاراً احیا خواهند شد.
مکانیسم: فعال‌سازی خودکار این تحریم‌ها از طریق اعلام رسمی توسط تروئیکای اروپایی و عدم مخالفت موثر در شورای امنیت صورت می‌گیرد.
پیامد: این سناریو منجر به تشدید قابل توجه فشار اقتصادی و سیاسی بر ایران خواهد شد. بازگشت تحریم‌های بانکی، نفتی و محدودیت‌های تجاری، اقتصاد کشور را با چالش‌های جدی روبرو کرده و می‌تواند روند خروج سرمایه‌ها و تشدید تورم را تسریع بخشد. همچنین، این وضعیت می‌تواند به انزوای دیپلماتیک ایران دامن زده و روابط با کشورهای اروپایی را تیره تر کند.
تصمیمات راهبردی ایران (خروج از NPT یا تغییر سطح همکاری با آژانس):
محتوا: در واکنش به بازگشت تحریم‌ها یا فشارهای بین‌المللی، ایران ممکن است دست به تصمیمات راهبردی و جسورانه‌تری بزند. این تصمیمات می‌تواند شامل خروج رسمی از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) باشد، یا تغییر بنیادین در سطح همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از جمله توقف اجرای پروتکل الحاقی یا کاهش چشمگیر سطح نظارت‌های آژانس.
مکانیسم: این تصمیمات، اراده سیاسی دولت ایران را نشان می‌دهد و می‌تواند از طریق اعلام رسمی از سوی مقامات عالی‌رتبه یا اقدام عملیاتی در جهت اجرای این تصمیمات صورت گیرد.
پیامد: خروج از NPT پیامدهای بسیار گسترده و نامشخصی در سطح بین‌المللی خواهد داشت. این اقدام می‌تواند منجر به انزوای کامل ایران، محکومیت جهانی و حتی اتخاذ اقدامات تنبیهی شدیدتر از سوی جامعه بین‌المللی شود. همچنین، در صورت خروج از NPT، پرونده هسته‌ای ایران به طور کلی از چارچوب‌های بین‌المللی خارج شده و آینده آن به شدت نامعلوم خواهد شد. تغییر در سطح همکاری با آژانس نیز می‌تواند به تشدید بحران و ایجاد تنش‌های جدید منجر شود.
نظرات :
شما می توانید اولین نفری باشید که برای این مطلب نظر می دهید.