درس‌های برجام برای ترامپ: چرا محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران دشوار است؟

بخشی از این وضعیت، نتیجه عملکرد خود رئیس‌جمهور است: در سال ۲۰۱۸، رئیس‌جمهور ترامپ از توافق هسته‌ای موجود – یعنی «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) – خارج شد و آن را «بدترین توافق ممکن» خواند. در سال‌های پس از آن، ایران برنامه هسته‌ای‌اش را به‌شدت گسترش داد؛ هزاران سانتریفیوژ پیشرفته جدید نصب کرد، از جمله برخی که در اعماق زمین دفن شده‌اند، و طبق گزارش‌ها به اندازه‌ای اورانیوم غنی‌سازی کرده که می‌تواند ظرف چند هفته چند سلاح هسته‌ای تولید کند. در چارچوب توافق قبلی – که بسیاری از مفاد آن تا سال ۲۰۳۱ پابرجا می‌ماند – ایران برای رسیدن به چنین نقطه‌ای ماه‌ها یا حتی یک سال فاصله داشت.

 اکنون، آقای ترامپ خواهان یک توافق هسته‌ای جدید است و امیدوار است این توافق شامل «برچیدن کامل» برنامه غنی‌سازی ایران شود. اما در حالی که مذاکره‌کنندگان آمریکایی این آخر هفته برای دور چهارم مذاکرات هسته‌ای راهی عمان می‌شوند، با همان چالش‌هایی روبه‌رو هستند که پیش‌تر باراک اوباما را به پذیرش برجام واداشت: این‌که چگونه می‌توان ایران را به پذیرش محدودیت‌های معنادار در برنامه هسته‌ای‌اش واداشت بدون آن‌که در صورت امتناع تهران، ناچار به استفاده از نیروی نظامی شد.

چالش‌های پیش روی مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا

توافق برجام به ایران در ازای اعمال محدودیت‌های بلندمدت بر برنامه غنی‌سازی‌اش و پذیرش یک رژیم بازرسی سخت‌گیرانه، تخفیف‌هایی در تحریم‌ها می‌داد. برای متقاعد کردن تهران به پذیرش این شرایط، آمریکا ناچار به برخی مصالحه‌ها شد؛ از جمله پذیرش ادامه غنی‌سازی در داخل ایران و گنجاندن «بند‌های غروب» (تاریخ انقضا برای برخی مفاد). این توافق همچنین به برنامه موشک‌های بالستیک ایران یا تأمین مالی شبه‌نظامیان نیابتی مانند حزب‌الله و حماس که دهه‌هاست موجب درگیری و بی‌ثباتی در خاورمیانه‌اند، نپرداخت. با این حال، دولت اوباما به هدف اصلی‌اش رسید: بستن مسیر‌های ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای، بدون نیاز به تلاش برای نابودسازی برنامه هسته‌ای تهران از طریق جنگ.

 در موضوعات هسته‌ای، مقامات ایران همچنان سرسخت باقی مانده‌اند. آنها اصرار دارند که نه برنامه غنی‌سازی و نه برنامه موشک‌های بالستیک خود را کنار نخواهند گذاشت و تنها در صورتی با توافق جدید موافقت خواهند کرد که شامل رفع تحریم‌های گسترده اقتصادی و تضمین‌هایی در برابر خروج احتمالی دوباره آمریکا از توافق باشد. شاید این موضع‌گیری‌ها یک بلوف باشند، اما اگر تهران عقب‌نشینی نکند، آقای ترامپ نهایتاً یا باید توافقی را بپذیرد که بسیار شبیه همان توافقی است که پیش‌تر محکوم کرده بود، یا اینکه با توسل به نیروی نظامی، برنامه ایران را عقب بیندازد؛ که در این صورت، پیامد‌هایی شدیداً غیرقابل پیش‌بینی در پی خواهد داشت.

شاید راهی برای خروج از این بن‌بست وجود داشته باشد.

به جای به‌روزرسانی توافق سال ۲۰۱۵ به‌صورت مشابه و مساوی («همان در برابر همان»)، آقای ترامپ می‌تواند پیشنهاد «بیشتر در برابر بیشتر» را مطرح کند: رفع تحریم‌های بیشتر در ازای محدودیت‌های بیشتر و پایدارتر بر برنامه هسته‌ای ایران. ایالات متحده می‌تواند در ازای یک توافق بلندمدت یا نامحدود و اعمال محدودیت‌های قابل‌توجه‌تر بر برنامه هسته‌ای و سایر فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده ایران، رفع تحریم‌های گسترده اقتصادی از جمله لغو تحریم‌های ثانویه بر فروش نفت را بپذیرد. آمریکا می‌تواند با واقعیت وجود برنامه غنی‌سازی ایران کنار بیاید، اما خواستار محدودیت‌های بسیار شدیدتری بر سانتریفیوژ‌های پیشرفته، میزان و سطح ذخایر اورانیوم و غنی‌سازی زیرزمینی باشد، به‌همراه یک رژیم راستی‌آزمایی جامع‌تر. اگر تخفیف اقتصادی به اندازه کافی قابل‌توجه باشد، این توافق حتی می‌تواند شامل محدودیت‌هایی بر برنامه موشک‌های دوربرد ایران و حمایت نظامی‌اش از دشمنان آمریکا – مانند روسیه یا حوثی‌ها در یمن – نیز باشد.

گشایش اقتصادی ایران و پیروزی سیاسی ترامپ

چنین ترتیبی باید برای ایران نیز جذاب باشد. اقتصادی که سال‌ها گرفتار سوءمدیریت بوده و اکنون با سقوط قیمت نفت مواجه است، در وضعیت بسیار بدی قرار دارد: رشد اقتصادی درجا می‌زند، تورم بیش از ۳۰ درصد است، بیکاری نزدیک به ۱۰ درصد، و ارزش ریال به پایین‌ترین سطح تاریخی خود در برابر دلار رسیده است. مردم ایران که سال گذشته رئیس‌جمهور جدید، مسعود پزشکیان، را با وعده نجات اقتصاد انتخاب کردند، تشنه گشایش اقتصادی‌اند و تقریباً بی‌شک از هرگونه توافق هسته‌ای که چنین گشایشی به همراه آورد استقبال خواهند کرد.

این توافق همچنین یک پیروزی سیاسی برای آقای ترامپ خواهد بود، زیرا می‌تواند مدعی شود که «توافقی بهتر» از توافق اوباما حاصل کرده است: با محدودیت‌های بیشتر بر برنامه هسته‌ای ایران و مزایایی برای اقتصاد آمریکا، هم‌زمان.

به‌نظر می‌رسد ایران نیز بلد است چگونه توجه آقای ترامپ را جلب کند. وزیر خارجه ایران، عباس عراقچی، اخیراً اقتصاد ایران را یک «فرصت هزار میلیارد دلاری» معرفی کرده و چشم‌انداز قرارداد‌هایی با شرکت‌هایی مانند بوئینگ را مطرح کرده است؛ قرارداد‌هایی که می‌توانند برای آمریکایی‌ها شغل ایجاد کنند. لغو کامل تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران – تا زمانی که رژیم فعلی سر کار است – ممکن است نامحتمل و حتی غیرعاقلانه باشد. اما اگر شرایط درست باشد، آقای ترامپ می‌تواند مجوز‌های صادراتی مشخصی برای شرکت‌های آمریکایی جهت سرمایه‌گذاری یا فروش کالا به ایران صادر کند، به شرکت‌های تابعه آمریکایی اجازه دهد تجارت با ایران را از سر بگیرند و صادرات محصولات کشاورزی ایالات متحده – که اکنون به‌خاطر سیاست جدید تعرفه‌ای‌اش آسیب دیده‌اند – را تحت معافیت‌های بشردوستانه افزایش دهد.

بدیهی است که دادن هرگونه امتیاز اقتصادی به کشوری که همچنان به‌شدت ضد آمریکاست، بی‌ثباتی در خاورمیانه و فراتر از آن را دامن می‌زند، مردم خود را سرکوب می‌کند و از تروریسم و ترور‌های هدفمند حمایت می‌کند، هزینه‌هایی در پی دارد. اما در عین حال، ایران این اقدامات کم‌هزینه را حتی در زمان تحریم‌های سخت نیز انجام می‌دهد؛ و ایرانی که به سلاح هسته‌ای دست یابد، تهدیدی به‌مراتب بزرگ‌تر برای ایالات متحده و جهان خواهد بود.

هیچ‌گاه گزینه‌های خوبی برای مقابله با برنامه هسته‌ای ایران وجود نداشته، فقط انتخاب‌هایی بین گزینه‌های بد ممکن بوده است.

توافق هسته‌ای «بیشتر در برابر بیشتر» باید برای آقای ترامپ جذاب باشد: «توافقی بهتر» از توافق اوباما، مفید برای اقتصاد آمریکا و اجتناب از جنگی پرهزینه در خاورمیانه؛ و مهم‌تر از همه، این کار، تصمیم درستی خواهد بود.